We duiken de Zaanse klokken oorsprong in vandaag
Eén van Nederlands meest bekende klokken, en een klok die ik dus ook vaak ter reparatie krijg aangeboden, is de Zaanse klok. In de 20e eeuw zijn honderdduizenden exemplaren van deze klok gemaakt. In Nederland hoort de Zaanse klok bij onze herinnering aan oma’s interieur. Wie had er nu geen Zaanse klok aan de muur hangen, kun je je beter afvragen?
Inhoudsopgave
De geschiedenis van de Zaanse kok - een introductie
De Zaanse klok is bekend om zijn herkenbare contouren: de golvende zijkanten, het puntdakje, het peervormige gewicht, de belhekjes met daarop “Nu elck sijn sin”. Over de hele wereld is er een levendige handel in bijna antieke Zaanse klokken uit de jaren 1960. Maar de vraag is: waar komt die Zaanse stijlklok vandaan?
De Zaanse klok heeft een geschiedenis die teruggaat tot de jaren 1660. In 1656 vond Christiaan Huygens het slingeruurwerk uit. Kort daarna begint de Zaanse klokkenmaker Kornelis Volger in Wormerveer slingerklokken te maken.
Graag licht ik een stuk van de geschiedenis van deze interessante Zaanse klok toe. Gaat u er even rustig voor zitten, het wordt een interessante reis vol informatie.
De Zaanse klok in de periode 1600 - 1700

Kornelis Michielsz Volger
Klokkenmaker Kornelis Volger werd geboren in 1602, men vermoedt in Uitgeest of Akersloot. Hij produceerde torenuurwerken en stoelklokken.
Dat Kornelis Volger een vakman was kunt u zien aan zijn meesterwerk. Hij maakte een unieke zaagklok die met zijn eigen gewicht zowel het gaande werk als het slagwerk aandrijft. Een mannetje bovenop de klok slaat de uren.
Kornelis Volger maakte in Wormerveer stoelklokken die qua vormgeving afweken van de Hollandse traditie. Hij ontwikkelde het kenmerkende Zaanse uurwerk samen met zijn neef en opvolger Dirck Jacobsz. Kornelis was ook een zakenman: de uitvinding van het slingeruurwerk was voor hem aanleiding om kort daarna voor een snelgroeiende markt uurwerken in Hollandse stijl te gaan maken. Hij legde hiermee de grondslag voor de productie van slingeruurwerken in de Zaanstreek.
Vanaf 1680 ontwikkelde hij een nieuw type uurwerk, dat later de Zaanse klok zou worden genoemd. Een klok met een houten kast en een relatief goedkoop uurwerk dat de concurrentie aankon.
In de Zaanstreek begon men op deze manier, als eerste gebied buiten de steden, klokken te produceren. Voor het eerst ook in een seriematig productieproces, dat geen verfijnde ambachtelijke vaardigheid vereiste. De Zaanse klok werd een belangrijk product van de Zaanstreek.




Wandklok van Kornelis Michielsz Volger op dubbele zaag, 1678
Qua uurwerktechniek is de zaagklok van Kornelis Volger geen Zaanse klok. Maar zelfs internationaal gezien is het wèl een uniek voorbeeld van het meesterschap van klokkenmaker Kornelis Volger: een gecompliceerde klok “op dubbele zaag, die met zijn eigen gewicht zowel het gaande werk als het slagwerk aandrijft. Bovendien heeft Volger een gangsysteem toegepast dat maar weinig klokkenmakers kenden, laat staan konden maken, de zogenaamde mollengang. Voor een Zaanse klok is ook de secondenwijzer uniek. Ondanks al zijn allure heeft de klok wel de typisch Zaanse raderen en de messing kast met de trotse ingegoten signatuur van Kornelis Michielszoon Volger die hem onmiskenbaar Zaans maakt.
Zaanse wekkerklok in houten kast, 1681
De nieuwe Zaanse klokken werden zo goedkoop mogelijk gemaakt: een eenvoudig raderwerk in een beschilderde eikenhouten kast. De Zaanse wekker klok heeft zelfs geen slagwerk.
De kast is helemaal van hout, op de loden belhekken na. In de 19e eeuw is de houten wijzerplaat van de klok opnieuw beschilderd. Vijftig jaar geleden is de beschildering in de originele staat teruggebracht, na radiografisch onderzoek. Op de kast lijkt het jaartal 1601 te staan, maar dit blijkt bij nader inzien waarschijnlijk 1681 te zijn.


Zaanse klok met strippenuurwerk in klassieke kast, 1682
Het oudste type Zaanse klok was relatief duur. Messing was in die tijd een kostbaar materiaal en het stoelklok-uurwerk was vrij bewerkelijk om te maken. Er werd gezocht naar manieren om een goedkopere klok te vervaardigen. Het lag voor de hand om voor de kast hout te gebruiken in plaats van messing. Voor het uurwerk werd een simpeler constructie gekozen, die eenvoudiger te maken was en waarvoor minder van het kostbare messing en staal nodig was. Dit is een heel vroeg voorbeeld van de klassieke Zaanse klok met een houten kast en een eenvoudig uurwerk uit het laatste jaar van Kornelis Volger.

Klokkenmaker Dirck Volger
In 1687 maakt Dirck Volger onderstaand voorbeeld van het vroegste type Zaanse klok met een messing kast. De verwantschap met de Hollandse stoelklok is duidelijk. De klok is echter ook duidelijk Zaans, met zijn hartvormig gespaakte raderen. Opnieuw zien we de ingegoten signatuur op het voorste belhek: Dirck Iajobsz Volger op Wormerveer.
De belhekken zijn voorzien van de stadswapens van Alkmaar en Amsterdam en hebben nog sporen van de oorspronkelijke beschildering. Ook de metalen wijzerplaat heeft een waarschijnlijk originele beschildering.


Zaanse klok in houten kast met tweede wijzerplaat, 1688
Het kon nog goedkoper dan de klok van de Volgers uit 1682, als de klokkenmaker voor de kast alleen nog beschilderd eikenhout gebruikte en alle metalen versiering wegliet. Het uurwerk heeft dezelfde voordelige strippenconstructie, in dit geval zelfs zonder bel en slagwerk. Er is wel een bel, maar daarop wordt ieder half uur slechts één slag gegeven. Verder is het uurwerk zo simpel geconstrueerd dat er een apart klein wijzerplaatje nodig is voor de tweede (minuten- of kwartieren-)wijzer.
Dit exemplaar uit 1688 is uniek. Het is gemaakt voor de Vermaning in Koog aan de Zaan. De klok hing boven de deur tussen de kosterskamer en de gebedsruimte, waardoor de gewichten naar opzij geleid moesten worden. Hij is voorzien van een aandrijving voor een wijzerplaat in de gebedsruimte aan de andere kant van de wand.

De Zaanse klok in de periode 1700 - 1900
De Zaanse klok rond de jaren 1700: de versiering werd fraaier, het hout edeler
Omdat bleek dat deze goedkopere nieuwe klokken het even goed deden als de duurdere klokken uit de stad, ontstond er ook vraag in steden in de omtrek, zoals Amsterdam en Alkmaar.
De versiering werd fraaier, het hout edeler en er verschenen signaturen, omdat dit in de steden verplicht was.

Zaanse klok met strippenuurwerk in klassieke kast, 1770
Waartoe het verfraaien van de Zaanse klok uiteindelijk leidde is te zien aan deze late Zaanse klok, die rond 1770 is gemaakt. De versieringen zijn nog nadrukkelijker aanwezig, is er rijkelijk gebruik gemaakt van ebbenhout en de top van de wandplank heeft de architecturale afwerking die we in de 20e eeuw zullen tegenkomen. Intussen is de mechanische ziel van de Zaanse klok verdwenen. Het raderwerk heeft niet meer de typisch Zaanse hartvormige spaken en ze zijn ook een stuk dunner geworden. Deze klok is gesigneerd door de Zaandamse klokkenmaker Jan Grootberge.
De Zaanse klok in de periode 1900 - heden
Eind 19e eeuw steeg de belangstelling voor antiek en voor antieke Zaanse klokken. Het echte antiek begon in waarde te stijgen, zodat er ruimte kwam voor nieuw gemaakt antiek. Opnieuw werden ambachtelijk vervaardigde Zaanse klokken gemaakt naar het voorbeeld van de klokken uit de vroege 18e eeuw. Alles is wat grover, maar het lijkt bijna echt. Alleen dat driehoekige topje zagen we bij de oude exemplaren niet.
De maker van deze klok, Cornelis van Rossen uit Koog aan de Zaan, heeft gebruik gemaakt van een echt antiek uurwerk.
Eind 19e eeuw: opnieuw werden ambachtelijk vervaardigde Zaanse klokken gemaakt


De Zaanse klok: populair in de jaren ‘50
Na de Tweede Wereldoorlog werd de Zaanse klok populairder dan ooit tevoren. Moderne industriële productie werd nodig om de gevraagde aantallen te kunnen vervaardigen. De kasten werden in Nederland gemaakt uit gefineerd plaatmateriaal, de metalen ornamenten waren meestal grof gegoten en er werden Duitse uurwerken gebruikt. Typerend voor deze periode is het puntdakje.
Op de afbeelding ziet u links een advertentie van firma De Jonge uit Schoonhoven, rechts het merk van WUBA uit Almelo. De klokken kostten in de jaren ’50 ongeveer 100 tot 200 gulden.

Albert Heijn 75-jarig bestaan
In 1962 liet Albert Heijn 5.000 exemplaren maken. Bij het 75-jarig bestaan van het bedrijf kregen alle werknemers een klok cadeau. Volgens de gebroeders Jan en Gerrit Heijn was het een kopie van de klok van Jan Coogies, die vroeger in het ouderlijk huis hing. Op de belhekken staan het logo van AH en afbeeldingen van de eerste AH-winkels.
Zilverfabrikant Van Kempen en Begeer in Voorschoten accepteerde de opdracht en het personeel werd snel omgeschoold tot klokkenassembleur.





De toekomst van de Zaanse klok
Tot zover de geschiedenis van de Zaanse klok. Ik hoop dat ik u een stuk wijzer heb gemaakt over de historie van deze markante klok. Wie weet wat de toekomst nog in petto heeft voor dit uurwerk…
Museum Zaanse Tijd is uw bezoek meer dan waard
Bij Museum Zaanse Tijd te Zaandam wordt een prachtige tentoonstelling gehouden, waarbij u de klokken die u hier slechts op afbeeldingen ziet, in het echt kunt bewonderen.
De website van het museum staat vol informatie, kijk daar ook eens rustig rond. Het is leuk als u een bezoek brengt aan het museum en al wat voorkennis heeft.
Het Museum Zaanse Tijd bevindt zich op de Zaanse Schans, waar de 18e en 19e eeuw herleven. Ideaal voor een dagje uit en leuk te combineren met een bezoek aan Alkmaar .
Stukken tekst en foto’s voor dit blog zijn overgenomen van de website van Museum Zaanse Tijd, uiteraard met hun toestemming en goedkeuring.

Hieronder ziet u een lijst van andere interessante blogs:
Ellliot pubklok reparatie
Beroemde klokkenmaker JJ Elliott uit Londen
F.W. Elliott pubklok restauratieverslag
Veerspanning reguleren met snek of maltezerkruismechanisme
Compensatieslinger
De comtoise klok – Morbier klok
Op slag brengen van een uurwerk met sluitschijf
Christiaan Huygens slingeruurwerk
Afstellen van het slingeruurwerk van uw klok
Wanneer is een onderhoudsbeurt nodig voor mijn klok?
De geschiedenis van de Zaanse klok
Lars Dekker – de klokkenmaker die met zijn tijd mee gaat
