Varianten van de Friese klok
Deel 3 met informatie over de Friese klok - de varianten: de verschillende uitvoeringen van de Friese klok
Deel 3 van de serie over de Friese klok gaat over de verschillende uitvoeringen.
U kent nu, door de info in deel 1, het verschil tussen de stoelklok en de staartklok, toch?
Nu duik ik verder in de Friese klokken en kom uit bij de meidenklok, het schippertje, de dikkop, het kantoortje – namen waar je fantasie van op de loop gaat.
Het enorme vakmanschap van de klokkenmakers uit die tijd zorgt ervoor dat de ambachtelijk vervaardigde klokken ook nu nog steeds dagelijks hun werk doen, ruim 300 jaar later.
het vakmanschap van
de klokkenmaker
was bijzonder
onvervangbare meesterwerken
Verbazingwekkend goed vakmanschap
Het vakmanschap van de uurwerkmaker en meubelmaker grenst aan het ongelooflijke; wat men presteerde met de toen gebruikelijke gereedschappen verbaast ons telkens weer, wanneer wij zo’n uurwerk zien. In algehele uitvoering en afwerking zijn het onvervangbare meesterwerken.
Is iedere vooruitgang ook een verbetering?
De principes van uurwerkbouw zijn tot op de dag van vandaag nog voor 80% gangbaar. Dit wil dus zeggen dat de complete hedendaagse uurwerktechniek, met alle geperfectioneerde apparatuur die daarbij hoort, geen belangrijke principiële verbeteringen in de uurwerkbouw heeft kunnen aanbrengen. Dus wat de uurwerkmaker uit de 18e eeuw vond en toepaste, wordt op het ogenblik nog precies dezelfde wijze gemaakt en toegepast, zij het dan, dat nu alles aan de lopende band wordt gemaakt met de modernste machines.
hoe degelijk de
friese klokken zijn
ervaren wij nog dagelijks
elk onderdeel is met zorg en liefde gemaakt
Uurwerkmakers hadden veel technische kennis
Hieruit moet volgen dat de technische kennis van onze voorvaderen-uurwerkmakers eigenlijk eeuwen vóór was. Alleen maakten zij alles nog stuk voor stuk en met de handen, al beschikten ze wel over een draaibank en tand-insnijmachines. Hoe degelijk hun meesterwerken gemaakt zijn, ervaren wij nog dagelijks: een goed bewaard gebleven staand horloge of Friese klok loopt vandaag nog gelijk.
De hand van de meester klokkenmaker
Aan de prachtige wijze van versieren en afwerken herkennen wij dadelijk de vroege meester; elk onderdeel is met liefde en zorg gemaakt, afgewerkt, versierd en gepolijst. Nooit vindt men overbodigheden in zo’n uurwerk; alles heeft zijn doel en functie en toch getuigt elk onderdeel van bijzonder goede en verfijnde smaak.
De wijzerplaat is van een Friese klok die is gemaakt door Theunis SIkkes Haakma te Leeuwarden (1709-1785).
van de Friese stoelklok
(her)kent u?
de meidenklok en het stoelschippertje
Meidenklokje
Het meidenklokje is een wat kleinere stoelklok zonder slagwerk. Het uurwerk van deze klok is meestal lichter en eenvoudiger uitgevoerd. Deze klokjes zijn bedoeld om op een plaats te hangen waar de aflopende wekker goed gehoord kon worden door de meiden en de knechts van de Friese boerderij. Het personeel moest immers op tijd worden gewekt.
Stoelschippertje
Het stoelschippertje is een miniatuur stoelklok en werd ontworpen om dienst te doen voor de kajuiten van de Friese tjalken. Aan boord van een schip paste geen grote stoelklok. Het stoelschippertje is speciaal aangepast en een stuk kleiner gemaakt zodat deze wel aan boord paste. Het heeft een horizontale spillegang met een vast aan de spil verbonden slinger van ongeveer 10 cm lang. Dit heeft men met opzet gedaan om ervoor te zorgen dat het klokje bleef lopen als het schip heen en weer deinde. De klok laat hierdoor een snelle, wat nerveuze tik horen.
het staartschippertje
wijkt af van zijn
grote broer
Staartschippertje
Het schippertje wijkt op vele punten af van zijn grote broer, de staartklok. Het uurwerk is kleiner dan dat van het kantoorklokje. Het heeft geen ankergang maar bewust is gekozen voor een spillegang. De staart heeft slechts een decoratieve waarde, omdat de slinger niet onder het uurwerk uitkomt en dus geen bescherming nodig heeft. Staartschippers zijn klein qua afmetingen en nemen weinig ruimte in aan de muur, wat ze populair maakte. Ook dit klokje werd gebruikt in de scheepskajuit op binnenschepen.
De staartklok/het staartschippertje/de schippersklok op de foto is gemaakt door klokkenmaker Gerke Westerdijk uit Franeker (1790-1825). Let op de Turkse knoop ofwel zonnerad in de staart van deze Friese klok.
het kantoorklokje
of notarisklokje
is een verkleinde variant
Kantoorklokje / notarisklokje
Het kantoor- of notarisklokje is net zoals het staartschippertje een verkleinde variant van de gewone Friese staartklok. Alleen waar bij het staartschippertje duidelijk verschillen te onderscheiden zijn, is het kantoorklokje juist een exacte replica van de staartklok. Het kantoorklokje is een verkleinde staartklok waarbij alle kenmerken dezelfde verhoudingen hebben als de gewone staartklok. De normale staartklok heeft een kasthoogte van ongeveer 125 cm, bij het kantoorklokje/notarisklokje is dit ongeveer 100 cm.
Dit notarisklokje is gemaakt door Gerlof Rintjes Leensma te Sneek rond 1830.
staartklokken,
kortstaarten en
kantoortjes met dubbele kap
de friese klok met een dubbele kap
Van de staartklok zijn nog meer varianten gemaakt. Zo zijn er staartklokken, kortstaarten en kantoorklokjes met een dubbele kap. Dit type klok heeft een kap met een opbouw. De opbouw eindigt meestal horizontaal. De bovenkap is versierd met beschilderde ruitjes aan de voor- en zijkant.
Deze prachtige klok is gemaakt door klokkenmaker Matthijs Ankringa in 1806. De klok slaat om het kwartier. Er wordt dan een speelwerk met bellen in werking gezet. Een mechaniek zorgt ervoor dat de muzikanten op de wijzerplaat dan ook in beweging komen.
de voorloper van de
staartklok is de
kortstaart
Kortstaart: voorloper met kortere staart
Als laatste variant op de staartklok is er nog de kortstaart. Dit is de voorloper van de staartklok en heeft een kortere staart. De kortstaart is er in twee varianten, namelijk de dikkop, deze heeft brede wangen, en de spinnekop.
De gebruikelijke uurwerken van kortstaartklokken zijn wat afmeting betreft even groot als de uurwerken van normale staartklokken. De vertanding is afwijkend door de kortere slinger.
In veel gevallen wijken de wijzers van kortstaartklokken af van de wijzers van normale klokken. De uurwijzer met ingegoten engelenkopje is voor deze soort populair.