Restauratievoorbeeld
Restauratie van een Amsterdams staand horloge
David (Davit) Carré
Dit uurwerk is een prachtig voorbeeld van een Amsterdams staand horloge uit de periode van ongeveer 1730 – 1735. In deze tijd was het mode om de vier jaargetijden op de wijzerplaat te plaatsen, bijvoorbeeld door middel van ornamenten. Ook was de kast nog in een vierkante buikvorm. De maker van dit uurwerk is Davit Carré uit Alkmaar, zegt de signering op de wijzerplaat. Iets dat deze klok voor mij als klokkenmaker uit Alkmaar zo bijzonder maakt. Nu moet ik zeggen dat de term klokkenmaker in dit geval niet goed is, want de heer Carré is de maker geweest van dit fraaie stuk vakmanschap. Ik ervaar het alleen maar als bijzonder dat ik aan deze klok kan werken.
Prachtig ook dat dit uurwerk zich in ons eigen Alkmaar bevindt. In een heus museumhuis nog wel: museumhuys Auerhahn. Hier krijgt dit exemplaar de aandacht en liefde die het verdiend.
Repetitieslag
Het uurwerk werd door de eigenaar probleemloos uit de kast gehaald en mee naar mijn werkplaats genomen. De wortelnoten gefineerde kast was in prima staat, dus daar hoefde gelukkig niets aan te gebeuren. De plank zat vast met origineel gesmede nagels die makkelijk losgingen. Het uurwerk zelf was er erger aan toe. Gelukkig is er niet mee gerommeld, zoals helaas zo vaak het geval is, maar de lagers zagen er al op het eerste gezicht erg versleten uit.
Het gaat hier dus om een uurwerk naar Amsterdams voorbeeld. Repetitieslagwerk; op de hele uren het vol aantal slagen op een grote bel. De halve uren het vol aantal slagen op een kleinere bel. Verder nog een datumaanduiding en maanstand.
Schapendarm
Verder zit er ook nog de functie van een wekker op. Dit systeem is gebaseerd op het principe van een spillegang trouwens. Het uurwerk heeft twee gewichten aan katrollen. De snaren zijn van schapendarm en ze liggen op sporen.
Het uurwerk loopt na opwinden ongeveer 7 à 8 dagen. De uren worden aangegeven door de diepte van de zogenaamde trappenschijf. Hoe later het wordt, hoe dieper de zaag valt en hoe meer stapjes het uurwerk maakt voor het aantal slagen.
De aandrijving van de maanstand van de datumverzetting gaat middels een extra rad aan de wijzerplaatkant. De secondewijzer is direct op het ankerrad geplaatst. Het gaat hier om een ankergang, dus als u goed kijkt ziet u deze wijzers bij het vooruitgaan telkens iets terug gaan. Dit is dan ook een “terugwerkende gang”.
Bij reparaties wordt altijd even bekeken hoe alle ingrijpingen zijn (en waarom) en hoe het één en ander werkt. Elk uurwerk is immers weer anders. Dan wordt het uurwerk uit elkaar gehaald en versleten of kapotte onderdelen worden gerepareerd. Dit kan natuurlijk alleen goed als alle onderdelen goed zijn voorgereinigd.
Eerst indruk van het uurwerk
Tappen en lagers
Alle tappen worden nagezien en gepolijst. Wat we in deze tijd gelukkig mee hebben is het feit dat we kunnen werken met fantastisch gereedschap. Het gaat bij dit uurwerk om cilindrisch gevormde tappen, dus ik kan prachtig mijn Rollimat ™ gebruiken voor dit werk. Dit apparaat laat perfect gepolijste tappen achter. Voor de dikkere tappen gebruik ik de draaibank. Pas hierna worden de lagers gemaakt. Deze lagers zijn van een materiaal dat sterk overeenkomt met de legering van het originele materiaal. Het bezit ook ongeveer dezelfde taaiheid en kleur. Het is aan de restaurateur om aan het meest optimale materiaal te komen. Het is ook aan hem/haar om zo min mogelijk materiaal weg te halen om een nieuw lager te plaatsen.
Slijtage herstellen aan het uurwerk
De slijtage van de oorspronkelijke lagers wordt tegen de slijtrichting teruggevijld om zo het oorspronkelijke hart weer terug te krijgen. Nu wordt een nieuw vervaardigd lager geplaatst. Het gat van het lager is zo groot – dit wordt uitgeruimd – dat de tap er met voldoende speling in past. Telkens wordt bij een nieuw lager de ingrijping van twee samenwerkende raderen getest. Ook wordt de zogenaamde hoogtelucht (axiale speling) getest en eventueel aangepast. Rad voor rad wordt alles dus verbust, op soepelheid gecontroleerd en eventueel aangepast. Net zo lang, tot het raderwerk weer probleemloos loopt en weer voor jaren soepel kan draaien.
Tappen herstellen
Het anker was in dit geval aan beide zijden flink ingesleten. De truc is om dan de wrijvingsvlakken zodanig te vijlen dat het slijtspoor niet meer zichtbaar is. Dan neem je een plaatje gehard staal in de dikte van het weggevijlde oppervlak. Dit wordt er met zacht soldeer op gesoldeerd. Zacht soldeer heeft niet zo’n hoge smeltwaarde, waardoor het materiaal niet te veel ontlaat, waardoor het weer zacht zou worden en daarna weer snel zou slijten.
Als dit verzolen (zo heet deze procedure) klaar is, wordt het overtollig vloeimiddel goed afgespoeld en het anker afgewerkt en gepolijst. Als dit goed is gebeurd is het afstellen van de gang niet meer zo veel werk. Alle onderdelen worden nog goed nagezien. Alle pennen worden weer recht gezet, zodat de functies op de wijzerplaat weer goed gaan werken.
Het anker wordt verzoold
Schoonmaken en trommelen
Alle onderdelen worden goed schoongemaakt en daarna getrommeld; in elk geval de onderdelen die tegen een stootje kunnen. Trommelen is polijsten van onderdelen, zonder dat er materiaal wordt weggenomen. Daarom is een trommel zo populair bij restaurateurs. Het is een ronddraaiende bak met stalen kogels, waardoor het materiaal iets wordt ingedrukt (gebruneerd) en een mooie, duurzame glans krijgt.
Dan wordt het uurwerk in elkaar gezet met de juiste ingrijpingen. Met name voor het slagwerk is dit belangrijk voor een goede werking. De onderdelen die daarom vragen worden gesmeerd met een wat dikkere klokkenolie (nr. 5), omdat het hier om een vrij zwaar uurwerk gaat. Op andere plekken wordt gesmeerd met Remontoir vet.
Elke werking wordt gecontroleerd en zo optimaal mogelijk afgesteld. Gaat de maanstand goed mee? Verzet de datumring goed? Etc. Dan mag dit mooie uurwerk een tijdje proeflopen op de bok. Als alles goed zijn werk blijft doen mag het uurwerk weer naar huis. De klok wordt weer in de kast geplaatst en mag weer helemaal opgefrist zijn werk gaan doen. Hij kan er weer voor vele jaren tegen.
Controle op een goede werking
Het uurwerk kan weer terug in de kast
Dit artikel werd geschreven door Harold D.E. Bos en werd geplaatst in Tijdschrift 19/1 (Federatie Klokkenvrienden).